حراج «آنتن» در صدا و سیما

هجوم بی سابقه ی آگهی های بازرگانی در لا به لای برنامه های مختلف صدا و سیما، ضمن به چالش کشیدن رسالت اصلی رسانه ی ملی، کاسه ی صبر مخاطبان را لبریز کرده و انتقادهای فراوانی را بر انگیخته است.

به گزارش ایرنا، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به عنوان اصلی ترین رسانه ی جمعی با میلیون ها مخاطب است و از این رو رسالت مهمی را در قبال جامعه به دوش می کشد. صدا و سیما سازمانی رسانه یی و تنها متولی قانونی پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی در کشور است.

نیمی از کل هزینه ی سالانه ی این سازمان هر سال در قانون بودجه مشخص می شود که این میزان در سال 1393 بالغ بر 1580 میلیارد تومان و نیمی دیگر از هزینه های آن از محل درآمدهای دیگری همچون فروش زمان پخش رادیو و تلویزیونی به آگهی های بازرگانی، دریافت هزینه ی آبونمان از تمام مشترکان برق در ایران، دریافت مبلغی با عنوان عوارض توسعه ی شبکه ی صدا و سیما از فروش هر دستگاه تلویزیون، دریافت مبلغ از تیم های ورزشی مورد نمایش در زمان های خاص، درآمد حاصل از انتشارات «سروش»، درآمد حاصل از انتشار مجلات، درآمد حاصل از روزنامه ی «جام جم»، درآمد حاصل از شرکت صنعتی «سیما چوب»، درآمد حاصل از شرکت صوتی و تصویری «سروش» و درآمد حاصل از شرکت «سروش رسانه» تامین می شود.

در همین حال اما آن چه بیش از همه در عملکرد صدا و سیما طی چند سال اخیر نمود دارد، پخش حجم بالایی از آگهی های تلویزیونی و رادیویی در فاصله ی میان برنامه ها و حتی در وسط یک برنامه ی تلویزیونی و رادیویی است؛ البته به دلیل پر مخاطب تر بودن برنامه های تلویزیونی، این موضوع در تلویزیون نمود بیشتری دارد.

به اعتقاد کارشناسان رسانه، پخش این آگهی های طولانی از طرف سازمان صدا و سیما که تماشای آن ها در بیشتر موارد از حوصله ی مخاطب خارج است، اقدامی در جهت نادیده گرفتن حقوق مخاطب است.

این در حالی است که از دید بسیاری از منتقدان، صدا و سیما از آن جهت که در شمار نهادهای حاکمیتی قرار دارد و سازمانی خصوصی به شمار نمی رود، نباید در لابه لای برنامه های خود به پخش افراطی آگهی های بازرگانی بپردازد؛ چرا که محل درآمدهای این سازمان مشخص و تعریف شده است.

به گفته ی منتقدان، صدا و سیما رسالتی بیش از این دارد؛ این سازمان می تواند در مسیر فعالیت های خود با مدیریت بودجه و برنامه ریزی های دقیق تر، زمانی را که به تبلیغ کالا و خدمات گروه ها و شرکت های مختلف اختصاص می دهد، به پخش برنامه های فرهنگی، علمی و آموزشی، خلاقانه، سرگرم کننده و شادی آفرین بپردازد.

تحقق این امر اما نیازمند بهره گیری از ایده های جدید و برنامه سازان قوی و خلاق است تا شاید برنامه های چندین کانال تلویزیونی و رادیویی رسانه ی ملی، از حالت یکنواخت و کسالت آور خود خارج شود و با رعایت بیشتر حقوق مردم، مخاطبان بیشتری را به خود جذب کند.

از سوی دیگر اما گروهی از کارشناسان بر این باورند که بودجه ی سالیانه و سایر درآمدهای صدا و سیما کفاف فعالیت های این رسانه را نمی دهد و صدا و سیما از روی اجبار دست به فروش غیر متعارف آنتن خود و پخش آگهی های بازرگانی پرحجم می زند.

برای بررسی بیشتر این موضوع گروه پژوهش های خبری ایرنا به گفت و با «محمد مهدی فرقانی» کارشناس ارتباطات و رسانه و «مجید ابهری» جامعه شناس و آسیب شناس اجتماعی پرداخت.


وظیفه ی رسانه ی ملی چیست؟

رسانه ها همواره وظیفه ی مهمی را در مسیر پیشرفت فرهنگ، اخلاق و حتی سیاست یک جامعه بر عهده دارند؛ در این میان وظیفه و رسالت رسانه ی ملی دوچندان است.

مجید ابهری جامعه شناس و آسیب شناس اجتماعی در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا در تعریف وظایف رسانه ی ملی گفت: رسانه ها حلقه ی اتصال جامعه با فرهنگ هستند. جایگاه رسانه چه در فضای مجازی، چه نوشتاری و مهم تر از همه صدا و سیما در انتقال و گسترش آموزه های اخلاقی و مبانی فرهنگی غیر قابل انکار است.

ابهری در توضیح سخن خود افزود: صدا و سیما به عنوان اصلی ترین وسیله ی پر کردن اوقات فراغت رسالتی بسیار سنگین بر عهده دارد؛ از یک سو باید ابزار سرگرمی و نشاط را برای مخاطبان مختلف با سلیقه های متفاوت تولید و عرضه کند، از طرفی دیگر ضمن اجرای این رسالت بسیار مهم باید مبانی ارزشی و معیارهای دینی و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی را در تولید محصولات در نظر گیرد؛ به این معنا که رعایت خطوط قرمز اخلاقی و قانونی رسالت مضاعفی به صدا و سیما می دهد. به هر روی این رسانه سهمی در قبال فرهنگ دارد که می تواند با استفاده از هنرمندان متعهد و تولید محصولات فاخر فرهنگی این سهم خود به فرهنگ را ادا کند.


 آیا حجم آگهی های بازرگانی در صدا و سیما بالاست؟

اینکه حجم آگهی های بازرگانی در صدا و سیما بالاست، پرسشی است که پاسخی ملموس و غیر قابل انکار دارد. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان و حتی مخاطبان این رسانه، حجم آگهی های بازرگانی در صدا و سیما آنقدر بالاست که نشستن به پای برنامه های این رسانه را به امری کسالت آور و خسته کننده تبدیل کرده است.

با این وجود محمد مهدی فرقانی کارشناس ارتباطات و رسانه در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا بر این باور است که پاسخگویی به این امر به یک تحقیق علمی مستند و به نسبت جامع نیاز دارد تا در این زمینه بتوانیم با آمار و ارقام صحبت کنیم.

به گفته ی فرقانی اگر چه برداشت شخصی، قضاوت یا فهم روزمره ما از یک موضوع می تواند در صحبت های ما در خصوص آن دخیل باشد اما در حوزه ی فعالیت های صدا و سیما باید گفت، این رسانه در پخش آگهی های بازرگانی به صورت مشهودی راه افراط را طی می کند و به نوعی به حقوق مخاطب کم توجهی می کند.

این کارشناس ارتباطات و رسانه افزود: در این سخن تردیدی نیست که در صدا و سیما هم حجم آگهی ها بالاست و هم شکل ارایه و پخش آن در برخی موارد مغایر با حقوق مخاطب است.

مجید ابهری جامعه شناس و آسیب شناس اجتماعی که پژوهش هایی را نیز در زمینه ی فعالیت های صدا و سیما انجام داده است ضمن پذیرش این موضوع که حجم آگهی های بازرگانی در صدا و سیما بسیار زیاد است، تاکید دارد که پخش این میزان از آگهی های بازرگانی از سوی این سازمان به دلیل بودجه ی ناکافی و از روی اجبار است.


هجوم آگهی بازرگانی و نادیده انگاشتن حقوق مخاطب

حقوق مخاطب یکی از موارد تعریف شده یی است که به اعتقاد کارشناسان، این روزها بیش از هر زمان دیگر از سوی صدا و سیما نادیده انگاشته می شود.

پخش حجم بالایی از آگهی های بازرگانی، در کنار تولید برنامه های نه چندان قوی، از مهم ترین مواردی است که حقوق مخاطبان ایرانی را هدف قرار داده است.

در این زمینه محمد مهدی فرقانی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا تصریح کرد: پخش مقدار زیادی از آگهی های بازرگانی قبل و بعد از برنامه ها و در میان بخش های مختلف، چه فیلم و سریال باشد و چه برنامه های ورزشی و هنری، حتی برنامه های کودک، بی احترامی به مخاطب است.

به گفته ی فرقانی نکته ی دوم این است که برخی از آگهی ها نه به اسم آگهی بلکه به شکل یک برنامه ی تولیدی به مخاطب عرضه می شود و مخاطب به دلیل شکل ارایه نمی تواند تشخیص دهد که این یک آگهی است و پول برای پخش آن، پرداخت شده یا تولید مستقیم خود تلویزیون است.

فرقانی در خصوص این نکته که به گفته ی او باعث زیر پا گذاشته شدن بیشتر حقوق مخاطب می شود گفت: این مورد به لحاظ رعایت نکردن حقوق مخاطب از مورد اول مهم تر است؛ چرا که در اصول اخلاق حرفه یی روزنامه نگاری اعم از مطبوعاتی، رادیویی و تلویزیونی تاکید می شود، نباید آگهی ها به گونه یی عرضه شوند که تفکیک و تشخیص آن ها از برنامه های تولیدی برای مخاطب دشوار و غیر قابل فهم باشد و برای مخاطب عادی به راحتی قابل تشخیص باشد که کدام تبلیغ است و در ازای پخش آن، پول پرداخت شده و کدام تولید مستقل و مستقیم رسانه است.

این کارشناس ارتباطات و رسانه افزود: این نکته به خاطر سوءتفاهم و اشکالی که در برداشت و فهم مخاطب ایجاد می کند، می تواند با بر ملا شدن اصل ماجرا به از دست رفتن اعتماد مخاطب به رسانه منجر شود. این اقدام از نظر اصول و اخلاق حرفه یی قابل تامل، بحث و بررسی است؛ اگرچه به نظر می آید اینک برخی برای این نوع نگاه حرفه یی جایگاهی قایل نیستند؛ آن گونه که در تلویزیون کماکان شاهد سیاست هایی از این دست هستیم .


 صدا و سیما سازمانی انتفاعی است، باید از تجاری شدن فاصله بگیرد

بسیاری از کارشناسان معتقدند سازمان صدا و سیما با وجود آن که سازمانی غیر تجاری و غیر مستقل است و جزو نهادهای رسانه یی رسمی قرار می گیرد، اینک با آنتن فروشی و پخش آگهی های گسترده ی بازرگانی در مسیر تجاری شدن گام بر می دارد.

محمد مهدی فرقانی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: پخش گسترده و انفجاری آگهی های بازرگانی در صدا و سیما، به معنای تجاری شدن تلویزیون دولتی است. عملکرد صدا و سیمای دولتی باید از تلویزیون های غیر دولتی و غیر تجاری متفاوت باشد؛ در همه جای دنیا اینگونه است، اما اکنون صدا و سیما در ایران به صورتی محسوس همان مسیر تلویزیون های تجاری را دنبال می کند.

فرقانی افزود: این در حالی است که صدا و سیما به طور رسمی از بودجه ی عمومی دولت برخوردار است و اگر قرار است دولت بودجه بدهد، باید جایگاه آگهی ها در میان برنامه های تلویزیون تعریف شده تر باشد.

با وجود برخورداری صدا و سیما از بودجه ی دولتی و دیگر درآمدهایی که می تواند به صورت قانونی کسب کند، به تازگی این سازمان از سوی پایگاه اطلاع رسانی دولت به عنوان سازمانی زیان ده معرفی شده است. این موضوع تا حد زیادی تامل برانگیز است؛ اینکه صدا و سیما در مسیر صرف منابع مالی تدبیر لازم را به خرج نداده اولین پاسخی است که در خصوص دلیل زیان ده بودن این سازمان به ذهن می رسد.

در این ارتباط مهدی فرقانی بر این باور است که اگر اعلام زیان ده بودن صدا و سیما درست باشد، این موضوع با تاکید بر جنبه های مدیریتی آن قابل تامل است.

فرقانی با طرح این سوال که سازمانی که هم از بودجه ی مستقیم دولت و هم از محل در آمدهای حاصل از آگهی های بازرگانی، درآمدهای هنگفتی به دست می آورد، چرا باید زیان ده باشد؟ گفت: این چرایی باید بررسی شود شاید مشکل های مدیریتی یا اتلاف منابع وجود دارد. بنده بعید می دانم این سازمان زیان ده باشد، سازمانی که این همه درآمد حاصل از آگهی دارد و رقم های کلانی را هم از بودجه ی عمومی کشور استفاده می کند زیان ده بودنش خیلی محل تامل است.

به گفته ی این کارشناس ارتباطات و رسانه، زیان دادن دلایل متعددی دارد، اما طرح این موضوع نمی تواند دست آویز خوبی برای توجیه عملکرد ناموفق صدا و سیما باشد؛ چرا که مخاطب متوجه خواهد بود که صدا و سیما از پخش انبوهی از آگهی های بازرگانی درآمد خوبی نیز خواهد داشت.

با این وجود مجید ابهری با اشاره به تحقیقات خود در زمینه ی صدا و سیما و درآمدهای این سازمان معتقد است: آگهی ها در صدا و سیما زیاد است، اما این سازمان در این امر اجبار دارد و قصد تجاری شدن نیست.

به گفته ی ابهری، مدیران و دست اندر کاران صدا و سیما در دفاع از این تبلیغات اظهار می کنند که بودجه ی صدا و سیما تکافوی هزینه های جاری را نمی دهد؛ چه رسد به تولید محصولات فاخر که البته این ادعا می تواند درست باشد.

در پایان باید گفت صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین رسانه ی ملی، در مسیر فعالیت هایش نباید لحظه یی رسالت خود در قبال جامعه را فراموش کند. حتی اگر این ایده را بپذیریم که بودجه ی صدا و سیما تکافوی خرج های عمومی این سازمان و برنامه سازی های فاخر را نمی دهد، اما به یقین بکارگیری سیاست ها و برنامه ریزی های شایسته و مدیریت بهتر بودجه، می تواند این سازمان را از پخش بی سابقه ی آگهی های بازرگانی بی نیاز سازد.