نامه امام خمینی (ره) به عروسش: ای دختر عزیزم که غوره نشده حلوا شدی

جماران: مدت ها بود بانو فاطمه طباطبایی، عروس امام خمینی (س) از ایشان می خواست تا برایش شعر بگوید؛ امام اما به این درخواست پاسخ مثبت نمی داد. نامه نگاری های امام با ایشان مثل کلاس درسی بود برایش. امام در چند نامه ای که برایش نوشت، کلی از معارف را به او یادآور شد.
 

در نامه ای که امام در ربیع الثانی ۱۴۰۷‎ [1] که مطابق با آذر ماه سال ۶۵ است به خانم طباطبایی نوشت از وی خواست که از غرق شدن در اصطلاحات و اعتبارات پرهیز کند. متن نامه امام در ادامه آمده است:

 
امام خمینی و عروسش فاطمه طباطبایی
 

بسم الله الرحمن الرحیم‌
 

‌فاطی عزیزم‌
 

‌ بالأخره بر من نوشتن چند سطر را تحمیل کردی و عُذر پیری و رنجوری و گرفتاری ها‎ ‎‌را نپذیرفتی.‌
 

اکنون از آفات پیری و جوانی سخن را آغاز می کنم که من هر دو مرحله را درک کرده‌‎ ‎‌یا بگو به پایان رسانده ام، و اکنون در سراشیبی برزخ یا دوزخ با عُمّال حضرت‌‎ ‎‌مَلَک الموت دست به گریبان هستم، و فردا نامه سیاهم بر من عرضه می شود و مُحاسبه‌‎ ‎‌عمر تباه شده ام را از خودم می خواهند و جوابی ندارم جُز امید به رحمت آن که ‌وَسِعَتْ‌‎ ‎‌رَحْمَتُهُ کُلَّ شَیْءٍ‌‎[۲]‎‌ و ‌لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحمَةِ الله اِنَّ الله یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً‌‎[۳]‎‌ را بر ‌رَحْمَةً لِلْعالَمِین‌‎[۴]‎‌ نازل‌‎ ‎‌فرموده است.‌

 
گیرم مشمول این نحو آیات کریمه شوم لکن عروج به حریم کبریا و صعود به جوار‎ ‎‌دوست و ورود به ضیافت الله که باید با قدم خود به آن رسید چه می شود. در جوانی که‌‎ ‎‌نشاط و توان بود با مکاید شیطان و عامل آن که نفس امّاره است سرگرم به مفاهیم و‎ ‎‌اصطلاحات پُرزرق و برقی شدم که نه از آن ها جمعیّت حاصل شد نه حال، و هیچ گاه‌‎ ‎‌درصدد به دست آوردن روح آنها و برگرداندن ظاهر آنها به باطن و ملک آنها به‌ ملکوت برنیامدم و گفتم:‌

 
‌از قیل و قال مدرسه ام حاصلی نشد جُز حرف دلخراش پس از آن همه خروش‌
 
‌ چنان به عمق اصطلاحات و اعتبارات فرو رفتم و به جای رفع حُجب به جمع کُتب‌‎ ‎‌پرداختم که گویی در کون و مکان خبری نیست جُز یک مُشت ورق پاره که به اسم علوم‌‎ ‎‌انسانی و معارف الهی و حقایق فلسفی طالب را که به فطرت الله مفطور است از مقصد‎ ‎‌بازداشته و در حجاب اکبر فرو برده.‌

 
‌اسفار اربعه ‌‎[۵]‎‌ با طول و عرضش از سفر به سوی دوست بازم داشت نه از فتوحات‌‎[۶]‎‎ ‎‌فتحی حاصل و نه از فُصوص الحِکَم‌‎[۷]‎‌ حکمتی دست داد، چه رسد به غیر آنها که خود‎ ‎‌داستان غم انگیز دارد.‌

 
‌ و چون به پیری رسیدم در هر قدم آن مُبتلا به استدراج شدم تا به کهولت و مافوق آن‌‎ ‎‌که الآن با آن دست به گریبانم ‌وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً‌‎[۸] ‎‌ و چون‌‎ ‎‌دخترم از این مرحله فرسنگ ها دوری و طعم آن را نچشیدی که خدایت به آن برساند با‎ ‎‌حذف عوارض آن، از من توقع نوشتار و گفتار آن هم نظم و نثر به هم آمیخته می کنی و‎ ‎‌ندانی که من نه نویسنده ام و نه شاعر و نه سخن سرا.‌

 
‌ و تو ای دختر عزیزم که غوره نشده حلوا شدی بدان که یک روزی خواهی بر جوانی‌‎ ‎‌که به همین سرگرمی ها یا بالاتر از آن از دستت رفت همچون من عقب مانده از قافلۀ‌‎ ‎‌عُشاق دوست، خُدای نخواسته بار سنگین تأسّف را به دوش می کشی. پس از این پیر بینوا بشنو که این بار را به دوش دارد و زیر آن خم شده است، به این اصطلاحات که دام‌‎ ‎‌بزرگ ابلیس است بسنده مکن و در جستجوی او ـ جلّ و علا ـ باش، جوانی ها و عیش و‎ ‎‌نوش های آن بسیار زودگذر است که من خود همۀ مراحلش را طی کردم و اکنون با‎ ‎‌عذاب جهنّمی آن دست به گریبانم و شیطان درونی دست از جانم بر نمی دارد تا ـ پناه به‌‎ ‎‌خدای تعالی ـ آخر ضربه را بزند. ولی یأس از رحمت واسعۀ خداوند خود از کبائر عظیم‌‎ ‎‌است،‌‎[۹]‎‌ و خدا نکند که معصیت کاری، مُبتلای به آن شود.‌

 
‌ ‌گویند حجّاج بن یُوسف ـ آن جنایتکار تاریخ ـ در آخر عمرش گفته است که خدایا‎ ‎‌مرا بیامرز، گرچه می دانم همه می گویند نمی آمرزی، و شافعی ‌‎[۱۰]‎‌ که این را شنید گفت: اگر‎ ‎‌چنین گفته شاید، و من ندانم که آن شقی توفیق چنین امری را پیدا کرده یا نه. ‌‎[۱۱]‎‌ و می دانم‌‎ ‎‌که از هر چه بدتر یأس است و تو ای دخترم مغرور به رحمت مباش که غفلت از دوست‌‎ ‎‌کنی و مأیوس مباش که خَسِرالدنیا و الآخره شوی.‌

 
‌ خداوندا! به حق اصحاب پنج گانه کسا، احمد و فاطی و حسن و رضا (یاسر) و علی را‎ ‎‌که از دودمان رسول گرامی و وصیّ اویند و به این افتخار می کنم و می کنند، از شرور‎ ‎‌شیطانی و هواهای نفسانی مصون دار، در اینجا کلام من ختم شد و حُجّت حق بر من‌‎ ‎‌تمام، والسلام.‌

 
‌ اینک چون تو با اصرار خاص به خودت از من شعر خواستی باید به حق بگویم که نه‌‎ ‎‌در جوانی که فصل شعر و شعور است و اکنون سپری شده، و نه در فصل پیری که آن را هم‌‎ ‎‌پشت سر گذاشته ام، و نه در حال ارذل العُمُر‎[۱۲]‎‌ که اکنون با آن دست به گریبانم قدرت‌‎ ‎‌شعرگویی نداشتم، گویند کسی گفت که من قوّه ام در جوانی و پیری فرق نکرده، زیرا این‌‎ ‎‌سنگ را نه در جوانی توانسته ام بلند کنم و نه در پیری، من نیز همین را می گویم که من در شعر و ادب فرقی نکردم که در جوانی شعر نتوانستم گفتن و نیز در پیری.‌‏اینک گویم:‏

 
‏‏شاعر اگر سعدی شیرازی است            بافته های من و تو بازی است‏
 
‏‏     اکنون که با شعر نمی توانم، با مِعر تو را بازی دهم و به اصرارت جامۀ عمل پوشم.‏
 
‏‏احمد است از مُحمّد مختار                      که حمیدش نگاهدار بُوَد‏
 
‏‏فاطی از عرش بطن فاطمه                 است‏‎ ‎‏فاطِر آسمانش یار بُوَد‏
 
‏‏حسن این میوۀ درخت                    حسن‏‎ ‎‏محسِنش یار پایدار بُوَد‏
 
‏‏یاسر از آل پاک سبطین است                    سرّ احسان وِرا نثار بُوَد‏
 
‏‏علی از بوستان آل علی است                   علی عالیش شعار بُوَد‏
 
‏‏پنج تن از سُلالۀ احمد                     شافع جُمله هشت و چار بُوَد‏
 
‏‏دخترم شعر تازه خواست ز من                  مِعر گفتم که یادگار بُودَ‏
 
‏

‏‏باز شعر خواستی و باز هم شعر، این هم پریشان گویی دیگر:‏

 
‏‏عاشقم عاشق و جُز وصل تو درمانش نیست            کیست زین آتش افروخته در جانش نیست‏
 
‏‏جُز تو در محفل دلسوختگان ذکری نیست             این حدیثی است که آغازش و پایانش نیست‏
 
‏‏راز دل را نتوان پیش کسی باز نمود                     جُز بر دوست که خود حاضر و پنهانش نیست‏
 
‏‏با که گویم که به جز دوست نبیند                         هرگز‏‎ ‎‏آنکه اندیشه و دیدار، بفرمانش نیست‏
 
‎‏گوشه چشم گُشا بر من مسکین بنگر                 ناز کُن ناز که این بادیه سامانش نیست‏
 
‏‏سرِ خُم باز کُن و ساغر لبریزم ده                       که به جز تو سرِ پیمانه و پیمانش نیست‏
 
‏‏نتوان بست زبانش ز پریشان گویی‏‎ ‎‏                 آنکه در سینه به جز قلب پریشانش نیست‏
 
‏‏پاره کُن دفتر و بشکن قلم و دَم  دربند      که کسی نیست که سرگشته و حیرانش نیست‏
 

1ـ تاریخ صحیح این نامه ربیع الثانی 1407 است که در چاپهای بعد اصلاح و در سیر تاریخی خود قرار خواهد گرفت.

2ـ رحمت او خدا همه چیز را فرا گرفته. بحارالأنوار 91: 396.

3ـ سورۀ زُمَر، آیۀ 53: «هرگز از رحمت خدا ناامید نباشید، بدرستیکه خداوند همه گناهان را خواهد بخشید».

4ـ سورۀ انبیا، آیۀ 107: «و ما أرسلناک إلاّ رحمة للعالمین» و ای رسول ما، تو را نفرستادیم مگر آن که رحمت برای اهل عالم باشی.

5ـ اشاره است به کتاب «الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیّة الأربعة» تألیف صدرالدّین محمّد بن ابراهیم شیرازی ملقّب به «صدرالمتألّهین» و معروف به «ملاّصدرا» که در سال 1050 ه. ق. درگذشت.

6ـ اشاره است به کتاب «الفتوحات المکّیّه» تألیف أبی عبداللّه محمّد بن علی معروف به محی الدّین بن عربی که در سال 638 ه .ق. درگذشت.

7ـ اشاره است به کتاب «فصوص الحکم» تألیف محی الدّین ابن عربی.

8ـ سورۀ حج، آیۀ 5 و سورۀ نحل، آیۀ 70: «بعضی از شما را به سالخوردگی می رساند تا هر چه را که آموخته است از یاد ببرد.

9ـ قال أبو عبداللّهع: «إنّ من الکبائر ... الیأس من روح اللّه ...» و قال: «الکبائر: القُنُوط من رحمة اللّه، و الیأس من روح اللّه ...». اُصول کافی 2: 278 و 280 / 4 و 10.

10ـ محمد بن ادریس شافعی، یکی از ائمۀ مذاهب چهارگانۀ اهل سنّت.

11ـ إحیاء العلوم الدین، 4: 697.

12ـ سالخوردگی و فرتوتی.